De vijf wijze en vijf dwaze maagden

Mattheüs XXV 1-12 - De vyf wyze en wyf dwaaze maagden

1 Dan zal het Koninkrijk der hemelen vergeleken worden met tien maagden, die haar lampen namen en uittrokken, de bruidegom tegemoet. 2 En vijf van haar waren dwaas en vijf waren wijs. 3 Want de dwaze namen haar lampen mede, maar geen olie; 4 doch de wijze namen olie in haar kruiken, met haar lampen. 5 Terwijl de bruidegom uitbleef, werden zij allen slaperig en sliepen in. 

6 En midden in de nacht klonk een geroep: De bruidegom, zie, gaat uit hem tegemoet! 7 Toen stonden al die maagden op en brachten haar lampen in orde. 8 En de dwaze zeiden tot de wijze: Geeft ons van uw olie, want onze lampen gaan uit. 9 Maar de wijze antwoordden en zeiden: Neen, er mocht niet genoeg zijn voor ons en voor u; gaat liever naar de verkopers en koopt voor uzelf. 

10 Doch terwijl ze heengingen om te kopen, kwam de bruidegom, en die gereed waren, gingen met hem de bruiloftszaal binnen, en de deur werd gesloten. 11 Later kwamen ook de andere maagden en zeiden: Heer, heer, doe ons open! 12 Maar hij antwoordde en zeide: Voorwaar, ik zeg u, ik ken u niet. 13 Waakt dan, want gij weet de dag noch het uur.

In afwachting op de komst van de bruidegom

Eén van de meest sprekende gedeelten in het Nieuwe Testament waar het thema 'verwachten' aan de orde wordt gesteld, is volgens mij de gelijkenis over de vijf wijze en vijf dwaze meisjes, die allen in afwachting zijn van de komst van de bruidegom, die - zo lijkt het - maar niet wil komen.
 
Het is een zeer tot de verbeelding sprekend verhaal. Maar omdat het hier om een gelijkenis gaat, is het tegelijkertijd een gedeelte dat moeilijk te begrijpen is. Want wat wordt er nu precies met dit verhaal bedoeld? Waar gaat het om? We zien dan ook dat er de meest uiteenlopende verklaringen voor worden gegeven.
 
Zondagsschoolversie
 
Daar komt nog eens bij dat de meesten van ons een beeld van dit verhaal hebben, dat zwaar vertekend is doordat wij vertrouwd zijn geraakt met de versie die ons door de kinderbijbel wordt voorgehouden. Het Kleutervertelboek van Anne de Vries bijvoorbeeld, vertelt ons over een groepje meisjes, dat aan de kant van de weg zit, wachtend op de komst van de bruidegom. Terwijl het donker wordt, vragen zij zich af waar hij toch blijft. Ondertussen wordt hun ongerustheid steeds groter. Gelukkig hoeven zij niet helemaal in het donker te zitten, want ze hebben kleine olielampjes bij zich, waardoor zij toch nog wat licht hebben. Uitgeput van het wachten, vallen ze uiteindelijk in slaap. Maar onderwijl branden hun lampjes gewoon door! Wanneer dan eindelijk de bruidegom eraan komt, worden de meisjes met een schok wakker. En tot hun grote schrik bemerken ze dat de olie in de lampjes bijna op is... Hoe moet dat nu? Dan blijkt dat de vijf wijze meisjes reserve-olie bij zich hebben en de vijf dwaze meisjes niet. Die moeten dus eerst extra olie gaan halen...  Klopt dat een beetje met het beeld dat wij in ons hoofd hebben?
 
Wanneer wij deze versie van het verhaal op ons laten inwerken, dan rijzen er echter allemaal vragen.
 •Die tien meisjes die zomaar aan de kant van de weg zitten en dan in slaap vallen, is dat eigenlijk wel voor te stellen?
•En waarom weigeren de `verstandige' meisjes eigenlijk hun olie te delen? Dat is toch egoïstisch? Had Jezus hier niet wat van moeten zeggen?
•Ook de slotzin ("Waakt dan, want gij weet de dag noch het uur") past helemaal niet bij dit verhaal, want alle meisjes, de dwaze en de verstandige, vallen in slaap.
 
Doordat in onze beeldvorming het verhaal op verschillende punten lijkt te wringen, wordt het moeilijk om iets te begrijpen van de verwachting van deze meisjes, en - dat is misschien wel ernstiger - vooral van de conclusie die Jezus aan deze gelijkenis verbindt: de oproep om waakzaam te zijn. Wanneer wij willen begrijpen wat deze gelijkenis ons over advent heeft te vertellen, moeten wij er met andere ogen naar leren kijken. En dat wil ik in deze overdenking proberen te doen.
 
Over 'Dag en ure'
 
De gelijkenis is een onderdeel van de Rede over de laatste dingen, de toespraak die Jezus voor zijn discipelen heeft gehouden, een paar dagen voordat Hij gevangen wordt genomen en ter dood gebracht.
 Alles wat Hij hier zegt, heeft te maken met wat er in de toekomst zal gebeuren en vloeit voort uit de vraag die Hem in hoofdstuk 24:3 gesteld wordt: 'Zeg ons, wanneer dat zal geschieden, en wat is het teken van uw komst en van de voleinding der wereld?'.
 
Het woordje 'dan', waarmee de gelijkenis begint, slaat dan ook terug op de dag en de ure waarop de Zoon des Mensen komt. Deze woorden worden in het voorgaande gedeelte wel drie keer genoemd.
 Ook uit de nabeschouwing van de gelijkenis in vers 13 mogen wij de conclusie trekken dat het in dit verhaal draait om die dag en die ure, want daar staat: Waakt dan, want gij weet de dag noch het uur.
 
Het koninkrijk der hemelen zal gelijk worden aan . . .
 
De eerste regel van deze gelijkenis is een hele merkwaardige. Uit onze vertaling is dit niet helemaal op te maken, maar in het Grieks staat er zoiets als: Het koninkrijk der hemelen zal gelijk worden aan tien meisjes die hun lampen namen om de bruidegom in te halen.In Matteüs vinden we een heel aantal gelijkenissen die over het koninkrijk spreken. En al deze gelijkenissen beginnen met de uitspraak: Het koninkrijk der hemelen is gelijk aan... met uitzondering van deze gelijkenis. Hier wordt gesproken over het koninkrijk der hemelen dat gelijk zal worden aan tien meisjes die hun lampen namen om de bruidegom in te halen.
 
Dit houdt in dat de betekenis van het koninkrijk niet gezocht moet worden in de meisjes of in datgene wat zij voorstellen, maar in datgene wat er gebeurt, namelijk in de wijze waarop zij uitgaan om de bruidegom in te halen. Dat is het moment waarop het Koninkrijk zichtbaar zal worden. Hierom draait het in deze gelijkenis. Deze eerste regel is daarom geen inleiding, maar een korte samenvatting van het verhaal dat in de verzen daarna verder wordt uitgewerkt.
 
Het gaat over een bruiloft
 
Uit deze eerste regel is meteen duidelijk geworden dat het hier om een bruiloft gaat. Helaas weten wij niet zo heel veel over de manier waarop in de eerste eeuw een bruiloft werd gevierd, zodat wij misschien moeten vaststellen dat de volledige diepgang voor ons misschien wel verloren is gegaan. Maar gelukkig kunnen wij met de paar dingen die wij wel weten, toch proberen dit verhaal enigszins te verhelderen.

In de wereld van het Nieuwe Testament begon het huwelijk met de verloving. Wij kennen dat begrip vandaag de dag ook nog wel, maar toen had een verloving veel verstrekkender consequenties dan in onze tijd het geval is (behalve dan misschien als je een kroonprins bent). Feitelijk was een verloving even verplichtend als een huwelijk. Wanneer iemand een verloving wilde verbreken, moest er zelfs een officiële scheidingsprocedure in gang worden gezet!
 
Nadat men een bepaalde periode verloofd was geweest, volgde het bruiloftsfeest waar het eigenlijke huwelijk werd gesloten. Bij de bruiloft van een jong meisje begon dit feest op woensdag, bij de bruiloft van een weduwe op donderdag.Als vast onderdeel van dat feest, was het gebruikelijk dat de bruidegom op een gegeven moment met zijn vrienden erop uittrok om zijn bruid met haar gevolg op te halen of tegemoet te lopen. Daarna begaf het gezelschap zich dan gezamenlijk naar de feestzaal waar het feest werd voortgezet. Een feest overigens, dat zich over vele dagen kon uitstrekken.
 
In het Oosten was het gebruikelijk dat zo'n processie, waarbij bruid en bruidegom elkaar ontmoetten, in het donker plaatsvond. Via de langst denkbare route liep het paar met zijn gevolg dan naar de zaal waar het feest werd voortgezet. Daarbij gaven de brandende lampjes van de feestgangers die met hen opliepen, een extra feestelijk tintje aan de optocht. Het was dan ook om deze reden dat de tien meisjes een lampje hadden meegebracht.
 
De 'lampen'
 
Nu spreek ik over 'lampjen', omdat dat zo in onze vertaling staat, maar eigenlijk waren het helemaal geen lampen, waarmee de bruiloftsgasten liepen. De lampjes van die tijd waren veel te zwak om voor een feestelijke verlichting te zorgen. Bovendien waren zij erg onbetrouwbaar omdat zelfs een zacht briesje de vlam kon uitblazen.
 
Het Griekse woord 'lampas', dat hier is gebruikt, heeft dan ook nergens de betekenis van 'olielamp' of 'lantaarn', maar van 'fakkel'. In het Oosten werden en worden nog steeds tijdens bruiloften feestfakkels gebruikt om de processie van bruid en bruidegom te begeleiden en een feestelijke stemming te creëren. Hij werd gemaakt door een lange stok aan één kant met lappen te omwikkelen en deze vervolgens met olijfolie te doordrenken.
 
Uit de tekst wordt duidelijk dat de meisjes - nadat zij wakker waren geworden - hun fakkel op orde gingen brengen. Vermoedelijk hebben zij pas toen en niet eerder hun fakkel aangestoken. En pas op dat moment kwam aan het licht wat het verschil tussen de wijze en dwaze meisjes was, want de dwaze meisjes hadden in tegenstelling tot de wijze meisjes verzuimd om olie voor hun fakkel mee te brengen.

De tekst vertelt ons niet of er al enige olie in hun fakkel heeft gezeten, maar vermoedelijk was dat niet het geval en hebben zij alleen de droge lappen in brand gestoken. Hoe dan ook, hun fakkel blijkt onvoldoende olie te bevatten om een sterke vlam te geven en dreigt al spoedig te doven. Ook wordt duidelijk waarop de wijze meisjes niet van hun olie konden afstaan, omdat zij anders ook niet meer in staat zouden zijn om hun lappen te doordrenken. Aan tien halfgevulde fakkels had niemand iets.
 
De tien maagden
 
Het zal duidelijk zijn dat er Inmiddels niet veel meer is overgebleven van het verhaal uit de kinderbijbel. En dan heb ik nog bijna niets over de tien meisjes gezegd. In ieder geval heb ik vastgesteld dat de verlichting die zij hadden meegenomen, niet was bedoeld om zichzelf van licht te voorzien omdat het toevallig donker was geworden, maar dat de fakkels een belangrijke functie hadden in het feest dat ging komen.
 
Zo lijken ook de meisjes in het geheel van de bruiloft een duidelijke functie te vervullen. Hun rol komt overeen met wat in de Oosterse traditie gewoonlijk door bruidsmeisjes wordt gedaan: wachten op de bruidegom om hem met brandende fakkel binnen te halen en hem bij zijn bruid te brengen. Daarna is het hun taak om bruid en bruidegom met hun fakkel te begeleiden naar de plaats waar het feest zal worden voortgezet. Bij ons is dit gebruik in vergetelheid geraakt, maar er zijn bewijzen dat het tot in de middeleeuwen vanzelfsprekend was dat meisjes tijdens de huwelijksprocessie fakkels met zich meedroegen.
 
Dit alles betekent dat de meisjes zich niet ergens in de buitenlucht bevonden, maar binnen, in het huis van de bruid. Dat dit zo is, blijkt wel als er in vers 6 wordt geroepen dat de bruidegom eraan komt: de meisjes krijgen dan de opdracht om uit te gaan, letterlijk: naar buiten te treden, de bruidegom tegemoet. Dit alles betekent ook dat de meisjes niet vrijblijvend langs de kant van de weg op de optocht stonden te wachten. Zij hadden een opdracht gekregen en daarvan wisten zij.
 
De vijf `dwaze' meisjes wisten dat zij voor een feest waren uitgenodigd, waarbij zij zelfs een niet onbelangrijke rol hadden gekregen. Maar hun probleem was dat zij daaraan geen enkele consequentie hadden verbonden. Zij waren onvoldoende voorbereid op hun afspraak verschenen: Ze hadden wel de fakkel, maar niet de brandstof meegenomen. Op het beslissende moment blijkt dat zij niet voor hun taak waren toegerust. En wat daarvan de consequentie is, wordt pijnlijk duidelijk op het moment dat de deuren van de feestzaal voor hen gesloten blijven.

Opdracht om waakzaam te zijn

Wanneer Jezus deze gelijkenis afsluit met de opdracht om waakzaam te zijn, bedoelt Hij niet te zeggen, dat het verkeerd was dat de dwaze meisjes in slaap zijn gevallen, want ook de wijze meisjes zijn niet wakker gebleven.Je zou misschien zelfs kunnen stellen dat het slapen helemaal zo'n gek idee nog niet was, omdat duidelijk was dat de meisjes al hun energie nodig zouden hebben op het moment dat de bruidegom zou verschijnen. Ieder uurtje dat zij konden slapen, was dan een uitgelezen mogelijkheid om hun batterijen zo ver mogelijk op te laden. Zo'n kans mochten ze eigenlijk niet laten liggen. Tenminste niet wanneer zij hun zaakjes goed op orde hadden.
 
Wanneer Jezus oproept tot waakzaamheid, bedoelt Hij volgens mij dat het belangrijk is om te allen tijde op zijn komst voorbereid te zijn. Je weet de dag, noch het uur, staat er geschreven. Om het concreet te maken, zou ik willen vragen: hoevelen van ons belijden met de mond dat zij geloven in de spoedige wederkomst van onze Heer, maar denken tegelijkertijd in hun hart: vandaag gebeurt het toch niet? Hoevelen van ons weten dat hun fakkel droog staat, maar blijven het uitstellen om daar iets aan te doen? Tegen hen zegt Jezus: waakt dan, want gij weet de dag noch het uur. Er komt een moment, dan is het te laat.
 
Als we de commentaren erop naslaan wat we nu eigenlijk moeten verstaan onder de olie die de wijze meisjes wel en de dwaze meisjes niet hadden, dan lopen de antwoorden uiteen. Sommigen wijzen op geloof, anderen op werken. Misschien proberen wij hiermee wel teveel uit deze gelijkenis te halen. Misschien moeten wij de betekenis van de olie wel heel breed verstaan, als datgene waarmee wij ons op de komst van de Heer moeten voorbereiden. En een ieder van ons weet dan wel wat hij of zij daar moet invullen.