De Tenlastelegging

De aard van de aanklacht is onduidelijk. Godslastering als tenlastelegging is onwaarschijnlijk. Er waren in de tijd waarin Jezus op aarde leefde vele zogenaamde ‘Messiassen’, zoals Theudas en Bar Kochba. Hun uitgesproken messiaanse pretenties hebben echter nooit tot een strafproces voor het Sanhedrin geleid.
Wanneer Pilatus aan de joodse aanklagers de vraag stelt, welke beschuldiging zij tegen Jezus inbrengen, voldoet het antwoord op die vraag in niets aan de elementaire vereisten aan een Romeinse tenlastelegging. Op godslastering stond bij de Romeinen geen doodstraf. De Romeinen waren niet geïnteresseerd in de joodse Jahweh en ook hun eigen god Jupiter namen zij met een korreltje zout. De aanklacht moest voor de rechtbank van Pilatus worden veranderd: het Sanhedrin voerde hoogverraad en opruiing aan.

Sommigen denken aan Romeinse majesteitsschennis (crimen laesae majestatis), maar dit is onhoudbaar: een joods gerechtshof zal zo’n zaak niet behandelen, bovendien werden zulke processen achter gesloten deuren behandeld.
Eerste proces: het Sanhedrin

Jezus wordt naar het Sanhedrin overgebracht en aldaar verhoord. Waarschijnlijk is dit Sanhedrin het gecreëerde bestuurscollege van de Romeinen dat in samenstelling en werkwijze sterke gelijkenis vertoont met het Sanhedrin in de oude, religieuze zin van het woord; in beide gevallen was de hogepriester voorzitter.

Er was ook nog een tweede hogepriester: eerst wordt Jezus verhoord bij Annas. Waarom moet Jezus eerst naar de vorige hogepriester, Annas, en dan pas naar het Sanhedrin? Moeten we denken aan een soort rechter-commissaris die de zaak instrueert? Dan wordt Jezus naar Kajafas gebracht, en vandaar naar Pilatus. En daar zeggen de ‘joden’ (= leiders van het joodse volk), dat het hun niet geoorloofd is iemand ter dood te brengen.

Het Evangelie van Lucas vermeldt, dat op de vraag van het Sanhedrin: »Zijt gij dan de Zoon van God?« Jezus antwoordt: »Gij zegt zelf dat Ik het ben.« Dat is een oosterse zegswijze voor ‘ja’. Daarop vroeg de voorzitter van het Sanhedrin: »Wat hebben wij verder voor getuigenis nodig? Zelf hebben wij het immers uit zijn mond gehoord.» Mattheus voegt eraan toe, dat de hogepriester zijn kleren scheurde en van godslastering sprak. Daarop oordeelde het Sanhedrin dat Jezus ter dood moest worden veroordeeld. Van deze details echter geen spoor bij Johannes. Volgens Johannes werden er geen getuigen gehoord. Mattheus (26:65-66) verhaalt: »Toen scheurde de hogepriester zijn klederen, en zeide: Hij heeft God gelasterd; wat hebben we nog getuigen nodig? Ziet, nu hebt gij de godslastering gehoord. Wat dunkt u? En ze antwoordden: Hij is des doods schuldig.« Van oudsher gold echter in het Mozaïsche recht (uit de Thora) immers de regel unus testis nullus testis, inhoudende dat de rechter niet mag afgaan op de verklaring van slechts één getuige. Maar getuigen waren niet meer nodig.

Het Sanhedrin overtrad joods procesrecht

De eerste joodse beschrijving van rechtsprocedures staat in de eerste vijf boeken van de bijbel, de Thora. Maar deze stammen uit een veel vroegere periode en hadden geen juridisch doel, zodat zij onbruikbaar zijn voor de reconstructie van de procesgang. De mondelinge joodse overlevering van die dagen werd rond het begin van de derde eeuw na Christus in de Mishna opgeschreven. Deze Mishna is uitvoerig bestudeerd. Het resultaat daarvan is de Gemara. Mish- na en Gemara samen vormen een schat van wijsheid. Een onderdeel van Mishna is het traktaat ‘Sanhedrin’ met vele gegevens over competentie en rechtsgang van joodse rechterlijke instanties. Maar dat traktaat is pas rond het jaar 400 na Christus opgeschreven, dat is eeuwen na de Evangelies. Een eenvoudig antwoord op de vraag naar de geldigheid van deze bron ‘Sanhedrin’ is niet te vinden.

De hogepriester Kajafas was niet alleen geestelijk leider, maar ook voorzitter van het hoogste joodse rechtscollege Sanhedrin, te vergelijken met onze Hoge Raad. Het Sanhedrin telde zeventig leden: priesters, schriftgeleerden en ouderlingen. Dit rechtsorgaan hoorde te werk te gaan volgens zorgvuldig opgestelde regels.
Ongeveer ieder voorschrift van het traktaat ‘Sanhedrin’ blijkt in het proces Jezus te zijn overtreden. Baron De Wijkerslooth, voorzitter van het Nederlands college van procureurs-generaal, spreekt van Juridische ontsporing in Judea (2002). Pinchas Lapide noemt in zijn boek Wie waren er schuldig aan de dood van Jezus (Frankfurt, 1988) twaalf overtredingen. De Fransman Chauvin in zijn boek Le Proces de Jesus-Christ (Parijs, 1901) vond er 27.

(1) Het was verboden, dat het Sanhedrin in de nacht, dus min of meer in het geheim, zitting hield. Het proces Jezus voor het Sanhedrin was ’s nachts, wat verboden was.

(2) Het was verboden om de vooravond van een feestdag als rechtsdag te benutten. Het proces Jezus werd gevoerd aan de vooravond van een grote sabbat, vlak voor Pascha.

(3) Als zittingszaal moest de tempel worden gebruikt, en wel de zaal Lishkat ha Gazith (traktaat Sanhedrin 32b). Het huis van de hogepriester als zittingzaal (en niet de tempel) was verboden. Pilatus had immers bevolen, dat het Sanhedrin buiten de tempel moest vergaderen, omdat alleen in de tempel een doodvonnis mocht worden uitgesproken. Pilatus gaf daarmee aan, dat het uitsluitend tot de Romeinse jurisdictie behoorde een doodvonnis uit te spreken. Het Sanhedrin stond dus onder Romeinse jurisdictie.

(4) Iemand kon alleen terechtstaan op een aanklacht van een of meer medeburgers. De voorzitter van het Sanhedrin mocht geen aanklacht (beschuldiging) indienen; dat moest een buitenstaander doen. Volgens de Evangelies nam de hogepriester bij de beraadslagingen als eerste het woord en bracht zijn stem als eerste uit: »Hij is des doods schuldig«.

(5) Er moesten minstens twee getuigen met eensluidende getuigenissen zijn. Marcus 14 vers 59: »Maar ook zo stemde hun verklaring niet overeen.« Aan de voorwaarde dat er tenminste twee verklaringen waren die overeenstemden, werd dus niet voldaan. Er moesten minstens twee getuigen met eensluidende verklaringen zijn, maar die ontbraken.

(6) Bij de beraadslagingen moest de hogepriester eerst aan anderen het woord geven, te beginnen bij de jongste. Hier spreekt de hogepriester als eerste zijn veroordeling uit en scheurt zijn klederen: »Hij is des doods schuldig.«

(7) De hogepriester Kajafas scheurde zijn klederen. Dit was strikt verboden aan een hogepriester (traktaat Sanhedrin VII,5). Een rechter was verplicht zijn kleed te scheuren als teken van diepe verontwaardiging bij een godslastering. Maar het kleed van de hogepriester was het symbool voor de eenheid van het priesterschap in Israël. In feite verscheurde de hogepriester Kajafas met zijn kleed deze eenheid in het joodse priesterschap, toen hij het doodvonnis over Jezus uitsprak.

(8) Een loutere bekentenis was niet voldoende voor een veroordeling. Kajafas beroept zich op een bekentenis, maar die mocht niet als bewijs worden gebruikt. »We hebben zijngetuigenis gehoord. Wat hebben we nog getuigen nodig?«

(9) Een verdachte ging vrijuit, als het Sanhedrin unaniem tot een schuldigverklaring kwam. Tenminste één lid van dat rechtscollege moest zich verplaatsen in het standpunt van de verdachte en hem verdedigen als een soort advocaat. Kwam het tot een unanieme veroordeling, dan was er kennelijk geen eerlijke verdediging geweest en ging de verdachte vrijuit. Die ‘allen’ die hem veroordeelden, zijn dus de zeventig leden van het Sanhedrin. Die unanimiteit had ertoe moeten leiden dat Jezus in vrijheid gesteld zou zijn. Niemand van het Sanhedrin verdedigde Jezus en dat had volgens de regels wel gemoeten. Zelfs Jozef van Arimathea, een geheime leerling van Jezus en lid van het Sanhedrin, zweeg klaarblijkelijk.

(10) Het was strikt verboden, dat er een eed werd afgelegd. De hogepriester zegt: »Ik bezweer u bij de levende God (...)«. Een eed (bezwering) was strikt verboden.

(11) Het Sanhedrin moest over de schuldvraag tweemaal stemmen met een pauze van tenminste een etmaal. Dat is niet gebeurd.

(12) Mensen waren in die tijd voorzichtig met valse verklaringen. Een valse getuigenis in een proces kon tot de doodstraf leiden. De apostel Marcus vermeldt valse getuigen, die Jezus hadden horen zeggen dat Hij de tempel zou afbreken en een andere, niet door mensenhanden gemaakt, in drie dagen zou opbouwen. Deze valse getuigen werden niet vervolgd.

(13) De aanklacht van godslastering was geen geldige aanklacht. Er waren in die tijd vele ‘messiassen’, zoals Theudas en Bar Kochba. Hun uitgesproken messiaanse pretenties hebben nooit tot een strafproces voor het Sanhedrin geleid.

(14) In de tekst van Mattheus 26 vers 65 zegt Kajafas: »Hij heeft God gelasterd! Waartoe hebben wij nog getuigen nodig? Zie, nu hebt gij de godslastering gehoord. Wat dunkt u?« Hierin worden de vijf rechtsregels overtreden: (a) Een buitenstaander moest een klacht indienen; dat was aan de hogepriester verboden. (b) Een bekentenis was onvoldoende om te veroordelen. (c) Er waren tenminste twee eensluidende getuigen nodig. (d) Een beschuldiging van godslastering is geen strafklacht, zeker niet voor de Romeinen. (e) Bij de beraadslagingen moesten eerst anderen aan het woord komen, te beginnen bij de jongste.

(15) Zo kwam het Sanhedrin via een in elk opzicht gebrekkig proces tot een religieuze veroordeling, een fatwa…